Kunst in Westbroek park

Een wandelroute

Deze gids (met foto's van Jan Borgman) voert u langs de kunst in het Westbroekpark. Hij is geschreven door een buurtbewoner en kunstliefhebber – een amateur, geen kunsthistoricus. Behalve op kijken steunt zijn kennis op enig graafwerk in het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie in Den Haag.

Samen presenteren de kunstwerken in het Westbroekpark een weliswaar beperkte, maar toch gevarieerde doorsnede van de Nederlandse beeldhouwkunst tussen ruwweg 1945 en 1985 – met enkele typisch Haagse accenten. U kunt er voorbeelden bewonderen van de twee klassieke hoofdvormen van de beeldhouwkunst: zowel beelden gehakt uit steen, als bronzen, gemodelleerd in was of klei. Maar er zijn ook werken in keramiek en staal. Ook in wat ze ‘voorstellen’ verschillen de beelden. De werken zijn figuratief of abstract of een combinatie van die twee. Er zijn beelden waar je omheen moet lopen voordat ze hun betekenis prijsgeven, en andere waarvan je de betekenis alleen aan de voorkant kunt 'aflezen'.

Het logische begin van de wandeling is het Troelstramonument, meteen bij de ingang van het park aan de Cremerweg.

Artistiek gesproken is het Troelstramonument een opmerkelijke combinatie van moderne abstractie en klassieke figuratie. Het is tegelijk strak èn van een haast 19e eeuws aandoend pathos. De abstracte betonnen omlijsting van de figuren doet denken aan de kapel van Le Corbusier in Ronchamp (Vogezen), die Esser zeer bewonderde. Maar de uitstraling van het beton is hier wel wat hard. Dat vond de beeldhouwer zelf ook. Het liefst had hij het beton in een plankenhouten bekisting gestort, zodat de huid meer tekening zou hebben gekregen en het zware raamwerk luchtiger was geworden, als een arabesk; maar om technische redenen kon dat niet. De kwaliteit van Piet Esser als beeldhouwer mag daarom niet aan dit beeld alleen worden afgemeten. Esser heeft knappe portretten gemaakt, van de acteurs Albert van Dalsum en Else Mauhs bijvoorbeeld, en de beeldhouwer Wessel Couzijn, die we straks nog tegen zullen komen. Virtuoos is ook zijn schaatsenrijder, te zien op een steenworp afstand, in museum Beelden aan Zee. En de tuimelende Icarus, in de tuin van het Haags Gemeentemuseum.

Carel Kneulman heeft zich vaak door religieuze thema’s laten inspireren. 'Bent u religieus?', vroeg daarom een journalist in een radio-interview op zijn negentigste verjaardag. 'Neen', antwoordde hij, 'het wonder zit in onszelf'. En is het niet een wonder – we staan hier tenslotte in het zicht van een verpleeghuis – dat er mensen zijn die je willen helpen als je niet meer op eigen benen kunt staan, zoals deze Lazarus?

Er is in Den Haag overigens nog een beeld van Kneulman te zien, op de hoge luifel boven de vroegere ingang van het Hoofdbureau van Politie aan het Alexanderplein. Het is door een kunsthistoricus 'Gevecht van Jacob met de Engel' gedoopt, maar Kneulman zelf spreekt liever over een strijd tegen het kwaad, of een verovering van de orde op de chaos. Bij al deze ernst zou je niet verwachten dat Kneulman ook de schepper is van 'het Lieverdje', op het Spui in Amsterdam; een beeld dat oorspronkelijk alleen maar bestemd was voor een kinderfeestje in de Jordaan. Een ontroerend 'zusje' van dit Lieverdje, een haveloos en bedrukt meisje, is te zien in de collectie van het Haags Gemeentemuseum.

Voeren ze een toneelstukje op? De kunstenaar laat ons liever gissen naar de betekenis. Misschien hebben die twee een 'afspraakje' op dit terras. Bij zo’n gelegenheid willen mensen zich graag mooier voordoen dan ze zijn en leggen ze niet meteen alle kaarten op tafel. Maar geldt dat alleen voor amoureuze afspraken? Gaat het bij zakelijke gesprekken anders, of bij een onderonsje tussen politici? Wat is façade, en wat schuilt erachter?

De beelden van Berry Holslag zijn uit het leven gegrepen, maar de kunstenaar geeft ze net even een vervreemdende tik, waardoor ze ons aan het denken zetten. Dat niet iedereen zo’n uitnodiging tot zelfrelativering kan verdragen, verraden helaas de sporen van vandalisme op het beeld. Keramiek is wel hard, maar toch kwetsbaar. U kent waarschijnlijk nog een ander beeld van Holslag in Den Haag: die stijve man, in blauw pak en das, met de handen op de rug, op een sokkel in de Grote Marktstraat. 'The Observer' heet dat beeld. En we worden het meteen zelf als we het observeren. Het beeld maakt deel uit van het onvolprezen 'Sokkelplan', een reeks sculpturen aan de Grote Marktstraat en het Spui, die samen een veelzijdig panorama bieden van de hedendaagse Nederlandse beeldhouwkunst. Een actuele aanvulling dus op de doorgaans al wat oudere beelden in het Westbroekpark. Initiatiefnemer van het Sokkelplan is de kunstenaar Peter Struycken en de uitvoering ligt bij Stroom, de organisatie die in Den Haag fris en eigenzinnig de regie voert over kunst in de openbare ruimte. Stroom heeft ook een mooie tentoonstellingruimte, Hogewal 1-9 (www.stroom.nl).

De beeldenroute voert nu naar het Rosarium en beschrijft de kunstwerken beginnend bij de ingang aan de Kapelweg, om vervolgens in een ruime boog, tegen de wijzers van de klok in, het Rosarium te ronden. U kunt de werken niet missen.

De archaïsche, maskerachtige uitdrukking van Raedeckers koppen zien we ook terug in een ander Haags werk van zijn hand: het monument voor Jan Toorop, op de hoek van de Jacob Catslaan en de Buitenrustweg. In zulke beelden is zijn hand het sterkst te herkennen. Sterker dan in zijn bekendste beeld, het Nationale Monument op de Dam in Amsterdam. Maar de opdracht daarvoor kreeg hij ook eigenlijk te laat in zijn leven; Raedecker stierf voordat het werd uitgevoerd. Gelukkig hebben we in het Westbroekpark wel een gaaf voorbeeld van zijn kunnen, ook al wordt die gaafheid, helaas, niet altijd gerespecteerd.

Ontroerend is de saamhorigheid van de twee vrouwen: ze delen de schaduw van één parasol, ze hebben samen één hondje, en wie om het beeld heenloopt, ziet hoe een van de twee de arm om de ander heeft geslagen. Ze worden samen één beeld. Maar aan de andere kant: is dat niet te lief gedacht? Is het beeld wel echt zo ontroerend? Drijft het niet eerder de spot met dit tweetal gelukkige Haagse juffrouwen, die hier temidden van rozengeur en maneschijn zichzelf zitten te bezitten? Het aardige van kunst is nu juist, dat ze ontregelende vraagtekens zet bij wat oppervlakkig gezien vanzelf spreekt. Met een dubbele bodem verslijt een beeld niet snel.

Ariadne was de dochter van Minos, koning van Kreta, die van de stad Athene ieder jaar zeven dochters en zeven zonen opeiste als proviand voor de Minotaurus in het Labyrinth. Ariadne heeft aan die gruwelijke misstand een einde helpen maken. Ze spon een draad waarmee Theseus de weg kon vinden uit het Labyrinth, zodat hij na zijn overwinning op de Minotaurus kon ontkomen. Als dank beloofde Theseus dat hij met Ariadne zou trouwen. Maar op het eiland Naxos scheidden zich hun wegen. Ariadne wachtte daar diep in slaap, tot Dionysos haar wekte en met haar trouwde. Hier zien we het moment dat Ariadne wacht. Onkenhout heeft haar gehouwen uit kostbaar Carrara-marmer. Gehouwen is haast een te groot woord. Met grote omzichtigheid heeft hij alleen maar haar contouren aangeduid, zodat ze verzonken blijft in de steen, zoals ze verzonken is in haar wachtende slaap. Maar toch, wie haar ogen goed bekijkt, begint te twijfelen: slaapt ze wel echt? Misschien staan ze juist wel wijd open, omdat Ariadne het moment niet wil missen dat Dionysos verschijnt. Opnieuw dus zo’n ongemakkelijke vraag. Maar één ding is zeker: wachten doet ze – en niet op ons.

Verwant met Ariadne is de 'Moeder Aarde' van Onkenhout in Mariahoeve, Zwedenburg. Maar bekender is zijn markante monument op de Haringvlietbrug: twee sterk gestileerde mannen van basalt die elkaar de armen reiken, als symbool van de overbrugging van twee eilanden, een stap in het Deltaplan. Een heel ander staal van zijn kunnen staat in Hoofddorp, de geboorteplaats van Johan J. Kievit. Daar kennen ze Onkenhout van de bronzen Dik Trom, die achterstevoren op een bokkige ezel rijdt en zich aan zijn staart vastgrijpt. Groter contrast met de in zichzelf verzonken Ariadne is niet denkbaar!

Deze 'Zittende vrouw' is vanwege het materiaalgebruik – steen – zeldzaam in het oeuvre van Theo van der Nahmer. Hij hield meer van boetseren dan van hakken, 'meer van opbouwen, dan van weghalen', zoals hij zelf zei. Ook over zijn artistieke voorkeur sprak hij duidelijke taal: 'Ik laat me leiden door de muze, niet door de trend'. Dat wil niet zeggen dat hij uitsluitend traditioneel figuratief werk heeft gemaakt. In het plantsoen bij de Groenhovenstraat in Den Haag staat bijvoorbeeld een grote bronzen plastiek ('Signalement') die alleen in de verte nog aan een gestalte doet denken. Hier is mogelijk enige invloed in het spel van de al eerder genoemde Wessel Couzijn. Maar kijkt u, voor u verder loopt, nog eens om, en zie hoe, net als bij de twee vrouwen van Bram Roth, het licht om de volumes en de rondingen speelt.

In water is voorzien, maar het schip moet u er zelf bij denken. En eigenlijk zou u ook om het water heen moeten lopen om de betoverende gestalte van de beide Sirenen volop te kunnen bewonderen. In kunstige houdingen dansen ze als verleidelijke vogels Odysseus tegemoet.

Everdine Schuurman-Henny (1910-1996) was ook weer een leerlinge van Bronner en van Ingenhousz, zijn Haagse tegenhanger aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten. In een recensie heet het dat ze een onafhankelijke geest had, met een goed gevoel voor de plastische taal en een vertellende inslag. Dat vertellende talent wordt hier levendig geïllustreerd.

Voor een monument is dit inderdaad de uitgelezen plek: hoog, met schitterend uitzicht op Westbroeks schepping. Roosenburg was een machtig en bewonderd man in de Haagse architectuurwereld. In de directe omgeving van het Westbroekpark ontwierp hij het KLM-kantoor – nu Ministerie van Verkeer en Waterstaat – en twee villa’s aan de Nieuwe Parklaan, waaronder Villa Windekind. Ook het Monument voor Leger en Vloot aan de voet van de trap naast het Kurhaus is van zijn hand (samen met Ingenhousz), net als het Juliana van Stolbergmonument in Bezuidenhout. Buiten Den Haag tekende hij o.a. de Lorentz-sluizen op de Afsluitdijk en de Lichttoren van Philips in Eindhoven. Hij is toevallig ook nog de grootvader van Rem Koolhaas, die nu zelfs tot in China bouwt.

Dat zoeken begon met het van het doek halen van de menselijke figuur. Eerst werd dat een grafisch aandoend beeld in ijzerdraad. Allengs verdween de figuur helemaal en bleef een abstract volume over. Zoals hier in dit object, dat alleen nog in de neigende houding en de lichte torsie herinnert aan een voorover reikende gestalte, maar dan wel tot op het bot uitgekleed. We zijn hier dus verwijderd van de 'erotisch-muzikale cultuurfaun' die de kunstenaar ooit was. Maar hij voelde zich nu eenmaal geroepen tot soberheid, tot een artistiek kluizenaarschap. Een moedige stap, die hem nauwelijks droog brood opleverde. 'Ik begin eindelijk iets te maken, dat misschien de moeite waard is', zei hij er zelf van. Hij zocht naar de hoofdlijn van de dingen, dat wat mensen gemeen hebben met de natuur. Hoe ver het beeld ook van de natuur verwijderd lijkt, het is dus toch uit de natuur voortgekomen. Hier keert het zich opnieuw naar de natuur – slank, scherp en buigzaam als een riethalm.

Het beeld dat u hier ziet is een vrij vroeg werk, gemaakt in een periode dat Perlmuter nog in steen hakte. Later is ze overgestapt op brons, omdat het modelleren in was haar meer vrijheid gaf voor de uitdrukking die ze zocht. Maar het beeld past thematisch al wel helemaal in haar oeuvre, waarin ze het steeds weer opneemt voor mensen die het onderspit delven, die vluchten of gevangen zijn. Wat niet betekent dat ze niet ook heel strijdbare beelden heeft gemaakt, agressieve zelfs. Maar deze Job heeft de strijd opgegeven. Net als de machteloze en uitgemergelde figuren van de Duitse beeldhouwer Wilhelm Lehmbruck waaraan dit beeld doet denken. Overigens was Perlmuter het niet zelf die haar beeld 'Job' heeft gedoopt. Ze volstond aanvankelijk met de titel 'Zittende figuur', maar anderen zagen er al gauw een Job in. Ze won met het ontwerp de eerste prijs op een tentoonstelling in de Keukenhof in 1955, waardoor er veel vraag kwam naar bronzen afgietsels van het beeld. Dit is er één van.

Pearl Perlmuter is ook vertegenwoordigd in het al genoemde Sokkelplan van Stroom, en wel met een beeld dat 'Schapeman' heet. Op Kreta zag zij hoe herders hun schapen voor het scheren één voor één aan hun poten in het water lieten zakken. Deze bijna rituele onderdompeling inspireerde Perlmuter tot een beeld waarin mens en dier als het ware één geheel vormen. Het is voor het oeuvre van Perlmuter een meer representatief beeld dan deze vroege Job.

Ger Zijlstra erkent overigens ruiterlijk dat hij grote invloed van Moore heeft ondergaan. Later zou hij bij veel van zijn werk uit deze periode aantekenen dat het verouderd was en niet meer representatief voor zijn kunstenaarschap. Hij is strakker gaan werken, met combinaties van steen en staal, die soms herinneren aan graftekens. In zijn verzetsmonument voor Hoofddorp bijvoorbeeld rijst uit een stenen wand een gouden schijf op, als een opkomende zon – symbool van hoop. Later is voor Zijlstra archeologie een inspiratiebron geworden. Zijn beelden lijken dan op opgegraven prehistorisch gereedschap, zoals bijlen. Maar gemeenschappelijk element in al deze stijlperioden is de sculpturale kracht. En ook al heeft Zijlstra in deze 'Torsie' misschien nog niet echt zijn draai gevonden, het beeld is wel al een en al kracht.

Kort voordat hij deze bank ontwierp heeft Arjen Toet samen met twee andere Haagse kunstenaars meegedaan aan de tentoonstelling 'Space Dimensions' in Groningen. In het Groninger museum had de groep een verzameling kubusachtige vormen opgesteld die mensen vrij naar hun hand mochten zetten. Ook kinderen konden er naar hartelust mee spelen: het was de begintijd van de anti-autoritaire opvoeding. Het werk viel bij het publiek – en kennelijk ook bij de gemeente Groningen – zo in de smaak dat het op grotere schaal, zij het tijdelijk, kon worden uitgevoerd op de Grote Markt, waar het plaats bood voor een terras, een winkeltje, een podium en een klimtoestand. De bedoeling van de kunstenaars was het creëren van 'een ruimtelijke situatie om communicatie tot stand te brengen, zodanig dat het object tot een leefbaar geheel wordt'. Welnu: is dat niet ook de volmaakte definitie van de functie van een bank in het park? Daarom is deze bank niet zo maar een bank, maar dé bank.

De periferie is in zijn beelden even belangrijk als het centrum. Vergelijkt u het met de doorbraak van het kubisme in de schilderkunst: koppen worden in stukken gehakt en naast en op elkaar geplaatst, maar door die vervorming wordt de expressie juist verhevigd. De 'verminkte' vrouwenkoppen van Picasso zijn net zo’n intensivering van 'das ewig Weibliche' als de barokke overdrijving van Rubens.

Zo is ook de 'Omarming' van Couzijn een beeld waarbij we niet moeten proberen een exacte reconstructie te maken van de twee lichamen die elkaar hier omarmen. Misschien zijn soms wel aanduidingen te herkennen van een arm, een hoofd, of een geslachtsdeel. Maar wat we vooral zien is een evocatie van de gebeurtenis die een omhelzing is. De Engelse titel die Couzijn aan het werk gaf drukt die betekenis beter uit: 'Erotic incident'. We zijn getuige niet van de innigheid, maar van de heftigheid van een liefdesscène. Ruw als bij dieren. De drift is hier van een verscheurende intensiteit. Voor Couzijn is erotiek het toppunt van vitaliteit, maar riskant als een explosie.

Couzijn was medeoprichter van een nieuw type kunstacademie, Ateliers ’63, waar meteen ook buitenlandse studenten op afkwamen. En een Engelse studente zei over Couzijn: 'He teaches the excitement of sculpture'. Een uitspraak te waar en te mooi om er nog iets aan toe te voegen. Behalve dan de afsluitende opmerking dat bezoekers van het Westbroekpark er niet alleen de betovering van de natuur kunnen ondergaan, maar ook 'the excitement of sculpture'!

december 2005