KLM-kwartier

Of het perk er toen al was, is niet echt duidelijk. De bakstenen ommuring doet veronderstellen dat het perk onderdeel uitmaakte van de tuinaanleg van de na-oorlogse uitbreiding van het KLM-gebouw. Op foto’s van de plek die dateren van kort na de Tweede wereldoorlog zijn perk en beeld niet zo 1-2-3 te ontdekken.

Zeker is dat zich ter hoogte van dat perk de woning van de opzichter van de Haagse duinwaterleiding en een buizen-depot bevonden. Die Duinwaterleiding werd in 1874 opgericht om de kwaliteit van het Haagse drinkwater te verbeteren. Ondanks de aanleg van gesloten riolering was die kwaliteit nog verre van goed. Na de aanleg van de duinwaterleiding daalden de sterftecijfers in ieder geval spectaculair. In de periode 1874-1879 stierven er jaarlijks gemiddeld 25 op de 1000 inwoners. In de periode 1919-1924 waren dat er nog slechts 10 op de 1000.

De foto hieronder, uit 1936, laat links de dienstwoning zien; rechts barakken van het artillerieterrein. In het midden de brug over de Sprank (een sprank of sprang is een secundaire waterloop). Deze sprank werd al gegraven omstreeks 1830, kort nadat het Kanaal in het vizier kwam. Evenals de iets latere spranks, ter hoogte van het Westbroekpark, werd ook deze sprank ingezet voor de zandwinning maar terwijl de Westbroekparkspranks na beëindiging van de zandwinning werden gedempt kreeg de sprank naar Klein Zwitserland een functie in de ontwikkeling van cultuurgrond: aanvoer van meststoffen, afvoer van producten.

Het Artillerieterrein

De landing van de KLM

Plek voor 'een rustigen arbeid'

Het vertrek van de artillerie van het terrein langs de Koninginnegracht kwam de KLM goed van pas. De in 1919 opgerichte luchtvaartmaatschappij had de wind in de rug. Het aantal Europese bestemmingen groeide. In 1924 opende het bedrijf zelfs een dienst op Nederlands-Indië. Die reis duurde twee weken en kostte omgerekend 20.000 euro. Tien jaar later vloog men voor het eerst op Curacao.

Meer vluchten betekende ook meer kantoorpersoneel. Dat was begin jaren 30 van de vorige eeuw gehuisvest in een aantal panden in de Haagse binnenstad. In 1937 ontvouwde directeur Albert Plesman daarom het plan om alle diensten van de hoofddirectie in één nieuw gebouw onder te brengen.

Was Schiphol niet de logische plek om dat gebouw neer te zetten? Plesman vond van niet. Hij schreef: ‘de atmosfeer van een vliegterrein is niet bevorderlijk voor een rustigen arbeid, welke toch op een Hoofdkantoor zeer gewenscht is; maatschappijen, die vroeger hun Hoofdkantoor op de vliegterreinen hadden, zijn daarvan teruggekomen.’ Dat hij in Den Haag dichter bij zijn politieke netwerk zou zitten, speelde waarschijnlijk een minstens even grote rol bij de keuze voor de hofstad.

Begin 1938 verleende de minister van Waterstaat zijn toestemming aan de plannen van de KLM. In overleg met de gemeente Den Haag viel de keuze uiteindelijk op het voormalige artillerieterrein. In januari 1939 werd met de bouw begonnen.

Plesman had met hem in Den Haag op school gezeten. Roosenburg had in Delft gestudeerd en voor Berlage gewerkt. In 1919 werkte hij, op uitnodiging van Plesman, mee aan de Eerste Luchtvaart Tentoonstelling Amsterdam (ELTA). Ook ontwierp hij het eerste logo van de KLM. Op de foto rechts poseert Plesman - met een Anthony Hopkins-achtige gezichtsuitdrukking - voor dat logo; de foto is ontleend aan het online geschiedenismagazine 'Historiek'.

Roosenburg was geen vreemde in de buurt. Aan de Parklaan, niet ver van het IenM-gebouw, staat een ander ontwerp van hem: Villa Windekind. Het huis werd in 1927-1928 gebouwd voor de commissaris van politie, Van ’t Sant. Het uit-stekende dak - het overstek - is een voorproefje van het latere KLM-gebouw of – sjiek gezegd – daarin herkent men de signatuur van bouwmeester.

De eerste vleugel

'Een cijferfabriek en niets anders'

Roosenburg ontwierp een gebouw dat uit 4 vleugels bestond. De eerste vleugel – de meest oostelijke vleugel - zou aan de Raamweg verrijzen. Daarna zouden er, op de maat van de personeelsgroei, stap voor stap, de overige vleugels aan toe worden gevoegd. De eerste vleugel zou betrekkelijk sober worden uitgevoerd. Plesman wenste sowieso ‘een cijferfabriek en niets anders’. De kosten voor de minder rendabele onderdelen – met name de monumentale hoofdentree (de meest westelijke vleugel) – konden zo worden uitgesteld.

Het gebouw werd opgetrokken op een ‘doos’ van gewapend beton die rustte op de zandgrond. Daarop werd een stalen skelet gemonteerd. De buitenkolommen werden bekleed met gewapend beton en schokbeton, de wanden werden gemetseld. Het dak werd afgedekt met koper. Dat was duurder dan dakpannen maar volgens Roosenburg van een ‘onovertroffen duurzaamheid’.

Het ontwerp hield er rekening mee dat de organisatie voortdurend zou veranderen en groeien. Er kwamen verplaatsbare scheidingswanden, licht metalen raamwerken die met glazen of gesloten panelen ingevuld worden.

Naast de ‘kantoordoos’ stond een multifunctionele recreatieruimte - die in het ministerie De Koepel wordt genoemd – met een terras. Aan de achterzijde was voorzien in een dienstwoning voor een conciërge en zijn gezin.

2 september 1940

Zoetzure openingsdag

Maandag 2 september 1940 moet voor Albert Plesman een zoet-zure dag zijn geweest. Zijn nieuwe hoofdkantoor werd officieel in gebruik genomen maar de KLM trok er niet in. De Duitse inval had de Nederlandse burgerluchtvaart een halt toe geroepen. Het KLM-personeel zou niet uitbreiden maar inkrimpen en kon dus blijven zitten waar het zat. Plesman had het nieuwe gebouw daarom aan de Rijksgebouwendienst te huur aangeboden. Dat was een logische manoeuvre. De Staat was immers grootaandeelhouder van de KLM en de overdracht was daarmee min of meer een vestzak-broekzak transactie.

Op 15 augustus 1940 trok het ministerie van Sociale Zaken in het pand en op 2 september werd het officieel in gebruik genomen.

1941 - 1945

Doorgangshuis

Veel werk aan ‘de verrijking en verhooging van de volkswelvaart van het heele Nederlandsche volk’ heeft het departement van Sociale Zaken niet kunnen verrichten aan de Raamweg. In december 1942 was het er al weer vertrokken. Het gebouw werd gevorderd door het Rijk en midden 1943 door de Duitse bezetter. Die wilde het slopen omdat het zich in het ‘Sperrgebiet’ bevond. Dat was een gebied waar de Duitsers een mogelijk geallieerde invasie verwachtten. Om een goede verdedigingslinie te maken werden in het 'Sperrgebiet' huizen gesloopt, bomen gekapt, versperringen aangebracht en bunkers gebouwd. De kanaalvilla en de Witte brug werden gesloopt. Ook de Scheveningse pier werd om die reden in 1943 in brand gestoken.

De Rijksgebouwendienst begon direct met de onttakeling van het gebouw. Linoleum, scheidingswanden, gordijnen, radiatoren, verlichting en electrische bedrading werden verwijderd. Maar om onbekende redenen ging de sloop toch niet door.

Op de foto hieronder is op de achtergrond het gebouw te zien, op de voorgrond een deel van het kaal gemaakte 'Sperrgebiet'. De grote letters 'KLM' die bij de bouw in het dak waren verwerkt, waren inmiddels verwijderd.

In juni 1944 wordt het gebouw toch weer gebruikt. Ditmaal om er Hongaarse eenheden van de Wehrmacht en de Grüne Polizei in te huisvesten.

Na de bevrijding, in mei en juni 1945, vonden Canadese troepen er onderdak.

Hieronder de, ook elders op deze website gebruikte foto, uit 1946 laat de kaalslag, de achtergebleven versperringen en de noodbrug, die de gesloopte Witte Brug verving, zien.

De bouw van de nieuwe vleugels had heel wat voeten in de aarde. Zo moest de tramlijn die achter het gebouw lag in noordelijke richting worden opgeschoven om ruimte te maken voor de huidige A-, B- en C-vleugels en de aanleg van een ondergrondse garage en fietsenstalling. Op de foto hieronder is de opgeschoven trambaan te zien en, in een boog rechtsonder de garage. Het gebouw dat in het verlengde van de B-vleugel staat, is een gymnastiekruimte. Bij de latere aanleg van de Saxofoon werd die gesloopt.

De bouw van de A- en B-vleugel duurde twee jaar:

De Plesmankamer

Van directiekamer tot zweethok

De huidige Kamer D 3.28 in het gebouw staat te boek als ‘De Plesmankamer’ en de ambtenaren die er werken, gaan er vaak prat op dat ze in het voormalige kantoor van de KLM-coryfee zitten. Toch verdient de kamer die eer niet helemaal. Albert Plesman zetelde er van 1946 tot 1949. Na de opening van de nieuwe vleugels verhuisde hij echter naar de ruimte in de B-vleugel waar zich nu de ministersgang bevindt. Daar werkte hij tot zijn dood in 1953. Alles bij elkaar heeft Plesman dus langer op die plek gezeten dan in de ‘Plesmankamer’.

De eerste kamer van Plesman, die zich boven de toenmalige hoofdingang bevond, is van buiten te herkennen aan de versiering met wereldbol en vogels:

Het H.K.

Van alle gemakken voorzien

In het KLM-gebouw was plek voor 1800 mensen. De gedachte was dat ze voornamelijk met tram en fiets naar het werk zouden komen. De KLM had geregeld dat er een aparte halte kwam van de tram die toen nog achter het gebouw langs reed. Ten noorden van het tramspoor was een grote fietsenstalling annex garage aangelegd. Via een tunneltje onder het spoor kon men naar het kantoor lopen en via een aparte personeelsingang naar binnen gaan. Die ingang bevond zich op de kruising van de huidige B- en C-vleugel. Bij de aanleg van de Saxofoon is die ingang verwijderd.

Op de plattegrond uit de jaren 60 van de vorige eeuw, uit het archief van het Rijksvastgoedbedrijf, zijn de stalling, de tunnel en de personeelsingang te zien. De trambaan was inmiddels gesloopt en volgde de loop van het zandpad dat er voor in de plaats kwam. De koffievlek is authentiek antiek.

Er was verder een medische afdeling met röntgenkamer.

Op iedere verdieping in iedere vleugel van het gebouw zat een conciërge plus een loopjongen (ook wel bellboy genoemd), die kon worden gebeld bijvoorbeeld om een brief naar een andere afdeling te brengen. De foto uit 1948 hieronder laat de receptie bij de toenmalige hoofdingang (D -1 gang bij De Koepel) zien. Op de achtergrond een concierge en een bellboy. Wie de foto uitvergroot en inzoomt kan op het bordje links op de balie lezen: Beleefd verzoek. Sigaretteneindjes papier E.D. niet op de grond te werpen.

In 1959 werd het restaurant verfraaid met de futuristische wandschildering van Eppo Doeve. De schildering was een cadeau van Heineken Bier ter gelegenheid van het 40-jarig bestaan van de luchtvaartmaatschappij.

Verkeer en Waterstaat

Departures and arrivals

Elf jaar na de afronding van de nieuwbouw was de KLM-directie al uitgekeken op Den Haag. De afstand tot Schiphol was toch wel groot en het steeds drukkere autoverkeer maakte de reis daarheen nog langer. Twee grote kantoren – een bij Schiphol en een in Den Haag – zorgden bovendien voor onnodige dubbele kosten. Het door Plesman aangevoerde hinderlijke lawaai bij het vliegveld en de positie dicht bij de open haard van de politiek legden geen gewicht meer in de schaal. In december 1960 vroeg de directie advies aan het Centraal Planbureau en in september 1963 werd de knoop doorgehakt. Het hoofdkantoor zou verhuizen naar Amstelveen.

Toen in 1967 met de nieuwbouw van dat hoofdkantoor werd begonnen, doemde de vraag op wat er met het pand aan de Plesmanweg moest gebeuren. Het antwoord liet niet lang op zich wachten. De Rijksgebouwendienst kocht het aan en het ministerie van Verkeer en Waterstaat (VenW) zou het betrekken.

Heel opmerkelijk is die transactie niet. Het merendeel van de aandelen van KLM was in handen van de Staat. Het bedrijf was daarmee in feite een ‘filiaal’ van de Rijksluchtvaartdienst van het ministerie van VenW. Hoewel er binnen het ministerie ook boze tongen waren die beweerden dat het juist omgekeerd was. Hoe het ook zij, de KLM werd in ieder geval niet armer van de verkoop. Begin 1968 werd het pand in opdracht van de Rijksgebouwendienst getaxeerd op 26 miljoen gulden. Uiteindelijk kocht de Rijksgebouwendienst het voor 30 miljoen. En dat was toevallig precies het bedrag waarop door de KLM de kosten voor de nieuwbouw in Amstelveen waren geschat.

Het ministerie betrok het gebouw in 1970.

Om deze kantoorcellen niettemin een grotere mate van flexibiliteit te geven, heb ik om de twee celkantoren een inpandig kamertje gemaakt dat gebruikt kan worden voor concentratiewerk, telefoongesprekken en dergelijke. Voordat het ontwerp werd gerealiseerd hebben we een dergelijke kantoorcel schaal 1 op 1 nagebouwd en op het Ministerie geplaatst, zodat de ambtenaren het concept met eigen ogen konden zien. Op deze wijze heb ik de gebruikers betrokken bij het ontwerp. Dat dit in goede aarde viel, blijkt onder meer uit het feit dat het pand - vanwege de vorm - al snel de bijnaam 'de Saxofoon' kreeg. Het is altijd een goed teken wanneer gebruikers een bijnaam verzinnen voor een gebouw. Hierin komt een zekere betrokkenheid met het pand tot uitdrukking."

Om de bouw van de Saxofoon mogelijk te maken werden de gymnastiekzaal en de garage voor dienstauto’s gesloopt. Ook de personeelsingang aan de achterzijde verdween.

In november 1987 werd het hoogste punt van de nieuwbouw bereikt. Minister Neelie Smit-Kroes vierde dat heugelijke feit met de bouwers, en een pilsje.